De moord op de Russische oppositieleider Aleksej Navalny – de zoveelste in de rij van het door een psychopaat geleid regime in het Kremlin, dat niemand ontziet – is van een absolute gruwel. Het kan best zijn dat een bewind onder druk altijd driester tekeergaat, maar daar kopen Navalny en zijn nabestaanden weinig voor. Het Poetin-regime wankelt en beseft daarom zeer goed dat het alle oppositie de kop moet indrukken om de schijn van eensgezindheid hoog te houden. Alleen de grootste optimisten zullen dat interpreteren als een laatste stuiptrekking: straks wordt Poetin voor de zoveelste keer herkozen, zijn tirannieke bewind zal zeker nog enkele jaren duren.
Er zijn meer redenen tot moedeloosheid dan tot hoop. Een land dat met geweld op de poorten van Europa inbeukt, kan nog altijd straffeloos mensen vermoorden wegens hun politieke overtuiging. Navalny werd jarenlang opgesloten in verschrikkelijke werkkampen (die destijds deel uitmaakten van Jozef Stalins goelag-netwerk), om er uiteindelijk in alle eenzaamheid te overlijden.
Nu doet datzelfde regime er alles aan om de nagedachtenis van Navalny te verstoren, om zijn lijk niet fatsoenlijk te laten begraven en zijn naam uit onze herinnering te vegen. Zelfs mensen die een krans neerleggen, worden opgepakt. Die ijver loopt opvallend gelijk met enkele scènes uit Antigone, de tragedie van Sophocles. Het verhaal is bekend: nadat in Thebe de strijd om de troon is losgebarsten en de strijdende broers Eteocles en Polyneikes sterven, schenkt de nieuwe machthebber Creon alleen Eteocles een waardig afscheid, hij weigert Polyneikes te begraven. Bovendien spreekt hij de doodstraf uit voor al wie het lichaam van Polyneikes alsnog zou bedekken. Antigone wil de zielenrust van haar broer verzekeren en gaat tegen dat bevel in door Polyneikes te begraven. Zij wordt op heterdaad betrapt en biecht haar daden op aan Creon, waarna die geen andere uitweg ziet dan haar ter dood te veroordelen.
Jacques Lacan heeft in zijn zevende seminarie over De ethiek van de psychoanalyse die scène geduid als een situatie waarbij Antigone zich in een gebied bevindt tussen een eerste en een tweede moord. De eerste moord is de fysieke. Zodra Antigone besluit haar broer te begraven, weet ze al dat ze zal sterven. De tweede moord is de poging om na de fysieke dood van Antigone haar naam en die van haar broer uit de geschiedenis te wissen. Dat mislukt, waaruit de kracht van Antigone blijkt. Zij zweert immers haar daad niet af, waardoor de verzuchting om haar broer een waardige begrafenis te schenken hun beider naam doet voortleven en de tweede dood tenietdoet. Lacan noemt dat de schittering van Antigone (‘l’éclat d’Antigone’). Zij laat haar verlangen niet indijken en geen enkele fysieke moord is daartegen opgewassen.
Podcast | Wat was de impact van Aleksej Navalny, de luis in de pels van Poetin?
Met de interpretatie van Lacan in gedachten kun je de moord op Navalny als een gelijkaardige situatie analyseren. Zijn moed om tot op het laatst met humor aan het regime duidelijk te maken dat het er hem niet onder kreeg, doet denken aan Antigone. Natuurlijk wist Navalny al lang dat hij ten dode was opgeschreven, maar hij besloot tegen het regime te blijven ingaan. Door vanuit zijn strafkamp berichten de wereld te laten insturen, maakte hij zijn tweede dood onmogelijk nog voor de eerste dood was voltrokken.
De reactie van het Poetin-regime na de fysieke dood van Navalny zou evenmin misstaan in het meesterwerk van Sophocles. Rusland doet er alles aan om de naam van Navalny uit te vegen en de paniek over elke vorm van herdenking verraadt het besef dat het regime die strijd heeft verloren. Hoewel Poetin en de zijnen de eerste dood van Navalny koelbloedig hebben uitgevoerd en niemand weerwerk heeft kunnen bieden, etaleren ze bij de tweede moord vooral onmacht. Wat ze ook proberen, Navalny’s naam en zijn signatuur van oppositie zullen voortleven.
Dat biedt voor de nabestaanden misschien weinig troost, maar op termijn kan het een bron van hoop worden. De naam Navalny valt niet uit te wissen en hoe langer wij hem in gedachten houden, hoe langer zijn moedige verzet zal blijven weerklinken en hoe nerveuzer Poetin zal worden.