Het Antwerpse parket voorziet voortaan in de mogelijkheid om mensen die de antidiscriminatiewetgeving overtreden naar Kazerne Dossin te sturen (DS 7 oktober). Op basis van een verslag waaruit moet blijken dat het bezoek naar behoren is verlopen, kan de procureur daarna overgaan tot strafrechtelijke seponering.
Dat parketten nadenken over de effectiviteit van bepaalde straffen en naar betere trajecten zoeken, is een goeie zaak. Net daarom is het van belang om die alternatieven vooraf goed te bestuderen. In principe nemen de strafrechtelijke instanties de beoordeling van delinquent gedrag voor hun rekening. Dat een private instelling de opdracht krijgt toebedeeld om incidentele plegers van haatspraak of discriminatie de juiste inzichten bij te brengen, is bijgevolg niet evident.
Een bezoek aan Kazerne Dossin kan ik iedereen aanbevelen. De beelden en verhalen over het leed dat de Shoah tot vandaag meebrengt, zijn confronterend. Niettemin vertelt het museum een particulier verhaal over het leed van Joodse mensen. Enkele jaren geleden discussieerde het of het een forum moest worden dat breder uitwaaierde dan de Shoah alleen, dan wel tolerantie als algemeen vraagstuk tot zijn maatschappelijke opdracht moest rekenen. Het conflict dat daaruit ontstond, mondde uit in de nadrukkelijke inperking van Kazerne Dossin tot een plaats waar het leed van de Joodse bevolking wordt verteld als een unieke gebeurtenis in de geschiedenis. Veel Joodse mensen vinden het trouwens niet kunnen dat we de Shoah vergelijken met andere genocides, omdat in hun ogen de poging tot uitroeiing van het Joodse volk een niet te vergelijken schandvlek is in de geschiedenis van de mensheid.
Deze vraag zou bij elke strafmaat op tafel moeten liggen: leidt een straf tot de bijsturing van het gedrag?
Dat de Kazerne nu toch een plaats wordt om na te denken over discriminatie in het algemeen, roept bijgevolg enkele vragen op. Zal wie tegen pakweg moslims of holebi’s tekeergaat, zich aangesproken weten door het verhaal van het museum? Anders gezegd, is het doeltreffend om bij elke vorm van haatspraak de link te leggen met de Shoah? De mechanismen die schuilgaan achter de politieke ontsporing van haat tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn niet noodzakelijk dezelfde als homohaat vandaag.
Vervolgens is er de vraag naar het effect van zo’n bezoek. Kun je een duurzame gedragswijziging verwachten na een eenmalige confrontatie met de mogelijke gevolgen van haatspraak? Zelfs al volgt er een reflectieverslag, de vraag blijft of dat zoden aan de dijk brengt. Bovendien, zodra plegers van haatspraak weten wat van hen verwacht wordt, bestaat de kans dat ze zich tijdens het bezoek sociaal wenselijk opstellen, maar daarna verder gaan met hun oude gedragspatronen.
Tot slot is er nog de evaluatie, want wanneer is een ‘bezoek naar behoren verlopen’? En gesteld dat het bezoek naar wens verlopen is, maar de persoon in kwestie daarna hervalt, heeft Kazerne Dossin dan gefaald?
Die vragen doen niets af van de zinvolheid van alternatieve straffen of van het belang van Kazerne Dossin op zich. We weten sinds lang dat een periode in de cel op zich niets bijbrengt als je niet tegelijk aan de slag gaat met delinquenten om hen op een nieuw spoor te brengen. Harde straffen klinken goed bij de vox populi, maar zijn ze doelmatig? Dat is geen sinecure. Het hele justitiële apparaat breekt zich al jaren het hoofd over die vraag. Door die hete aardappel door te schuiven naar een private organisatie lijkt justitie zichzelf van de plicht te ontslaan om daar nog mee bezig te moeten zijn. De vraag zou nochtans bij elke strafmaat op tafel moeten liggen: leidt een straf tot de bijsturing van het delinquente gedrag?
Daarop zijn geen makkelijke antwoorden te geven, maar die moeilijkheid mag nooit een excuus zijn om er niet op in te gaan. Zeker als we merken dat polarisering en haatspraak alomtegenwoordig zijn en verstrengeld lijken met een diepgeworteld onbehagen over de samenleving, doen we er goed aan te graven naar de wortels van dit ongenoegen.
Een kleine eeuw geleden schreef Sigmund Freud Het onbehagen in de cultuur. Misschien moeten we dat essay grondig herlezen. Wie Twitter of andere kanalen volgt, kan er niet omheen: haat, verontwaardiging en spot zijn alomtegenwoordig, en het zijn altijd de anderen die tekortschieten en de haat over zich heen krijgen. De eigen tekorten erkennen of aan de slag gaan met de agressie die we bij onszelf ervaren, past niet in de etalagecultuur die de sociale media ons aanbieden. Daar tonen we dag na dag de opgepimpte versie van onszelf, om daarna ongelukkig te worden over het feit dat we er zelf niet aan beantwoorden. We reageren ons af op anderen, zodra ze ons daarop wijzen. Hoog tijd om onszelf een spiegel voor te houden, het liefst niet alleen in Kazerne Dossin. Die anderen, dat zijn wij ook.