Steeds vaker lees ik in de media dat er ‘ethisch advies’ is ingewonnen bij de uitrol van de vaccinatiestrategie. Dat is nochtans niet op een systematische manier gebeurd. Niemand heeft er met de pet naar gegooid, maar alles had grondiger en met meer overleg gekund, om zo sneller uit deze diepe crisis te raken. Als lid van de Hoge Gezondheidsraad en het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek en betrokken bij allerlei ethisch adviezen tijdens deze pandemie, wil ik getuigen over wat er is fout gelopen bij de voorbereiding van het ethische advies over de vaccinatiestrategie.
Om het wat te kaderen, een korte schets van het doolhof van de betrokken instellingen. De Hoge Gezondheidsraad is een federaal adviesorgaan dat medische richtlijnen uitwerkt. Het Comité voor Bio-ethiek functioneert ook op federaal niveau en adviseert over ethische kwesties allerhande. De Hoge Gezondheidsraad had begin juli een advies klaar over de te volgen vaccinatiestrategie. Dat advies is min of meer overgenomen door de vaccinatietaskforce en ligt aan de basis van de beslissing van de federale regering begin december. Twee weken na die beslissing had het Comité voor Bio-ethiek alsnog een advies klaar. Ondertussen hadden enkele leden van het Comité voor Bio-ethiek ad hoc advies gegeven aan de vaccinatietaskforce en waren sommigen, betrokken bij de richtlijnen van de Hoge Gezondheidsraad, ook lid van de taskforce of van het Comité voor Bio-ethiek. Kunt u nog volgen?
Chaotisch
In een crisis vliegen de urgenties iedereen om de oren, maar de betrokken instellingen, taskforces en ministers hadden vooraf de violen moeten stemmen en de krachten moeten bundelen. Wat is het belang van een advies dat verschijnt nadat een politieke beslissing is genomen, zoals dat van het Comité voor Bio-ethiek ?
We weten sinds april dat we vaccins nodig hebben: waarom dan niet meteen iedereen samenbrengen?
Voormalig minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) houdt vol dat ze in augustus het raadgevend comité om advies zou hebben gevraagd. De voorzitter van dat comité, Florence Caeymaex, blijft dat ontkennen. We weten nochtans sinds april dat we vaccins nodig hebben om ons uit deze crisis te halen. Dan kun je er vanop aan dat die niet plots met 11 miljoen uit de lucht zullen vallen en dat we aan een strategie moeten werken om de volgorde van vaccineren te bepalen. Waarom dan niet meteen iedereen samenbrengen?
De Hoge Gezondheidsraad en het Comité voor Bio-ethiek hadden in het voorjaar samen één werkgroep kunnen opstarten die rechtstreeks beleidsadvies voorbereidde, waarna de regering een gefundeerde beslissing kon nemen. Nu zijn er meerdere adviezen van diverse werkgroepen, soms met overleg maar vaak zonder. Dat lijkt verdacht veel op wat zich dit voorjaar afspeelde bij de adviezen over mogelijke tekorten in de zorg. Ook toen waren er uiteenlopende en niet-bindende richtlijnen, maakten ziekenhuizen vervolgens elk hun keuze en was de afstemming met de woonzorgcentra ronduit slecht.
Opnieuw is er door gebrek aan overleg en samenwerking kostbare tijd verloren. De ethische adviezen zijn daardoor onder hoge tijdsdruk tot stand gekomen. Chaos kan leuk zijn, maar in hoge nood moeten we aan hetzelfde zeel trekken. Zo ook bij de vaccinatiestrategie. Stel dat we van april tot augustus een systematische literatuurstudie hadden uitgevoerd en tegen september een advies voorbereid, dan hadden we in het najaar daarover een publiek debat kunnen voeren. Daarna kon het beleid in november of december een beslissing nemen op een manier die wetenschappelijk beter gefundeerd was en met een democratisch draagvlak dat groter was dan nu. Meerdere keren heb ik zelf aangedrongen op een discussie over de fundamentele keuzes die we moeten maken: wel of niet jongeren eerst, bijvoorbeeld, om maar één heikele kwestie aan te kaarten.
Ballonnetjes
Vanuit democratisch oogpunt zijn breed gedragen beslissingen het streefdoel. Dat je eerst experts aan het werk zet, is onvermijdelijk, en dat kost tijd. Daarna moet het publieke debat een belangrijke rol spelen, maar dat debat is pas losgebarsten nadat de beslissingen waren genomen. Daardoor blijft zowat iedereen met het gevoel achter dat het anders had gekund en erodeert het draagvlak voor de genomen beslissingen in een hoog tempo.
Eerder dan dat er als reactie daarop een viroloog of een minister in de media af en toe een nieuw ballonnetje oplaat over welke groep alsnog eerst mag, is een systematische en beargumenteerde aanpak de enige weg die we moeten bewandelen. Keuzes zullen we altijd moeten maken, maar laat ze dan helder en systematisch onderbouwd zijn. Nogmaals, de tijdsdruk was groot, maar dit scenario is niet voor herhaling vatbaar. Ik hoop dat we dit in de nabije toekomst anders aanpakken. Helaas, voorlopig ziet het er niet goed uit.
Zo zetelt er in de expertengroep die de exit uit de pandemie voorbereidt – de Gems – en in de vaccinatietaskforce niemand die thuis is op het terrein van ethiek in rampensituaties. Dat is kwalijk, want die expertise is broodnodig in deze fase. De uitrol van het vaccinatieprogramma is pas gestart en er zullen de komende maanden nog bijsturingen nodig zijn die om meer vragen dan epidemiologisch advies alleen.
Het cliché wil dat ethiek altijd te laat komt en achter de feiten aanholt. De realiteit is dat dit alleen klopt omdat we er meestal pas oog voor hebben nadat de fundamentele keuzes gemaakt zijn. Waarop wachten we om het morgen anders en beter te doen?