Was de Japanse kunstenaar On Kawara (1932-2014) nog in leven, premier Alexander De Croo had hem kunnen vragen om van 5 januari 2021 een schilderij te maken, de dag waarop in ons land mogelijk de eerste inenting tegen covid-19 zal plaatsvinden. On Kawara maakte zogeheten date paintings. Vaak gaat het om een monochrome zwarte achtergrond met witte letters, en altijd staat de datum centraal, zoals die van de eerste maanlanding.
Of het vaccin op 5 januari zal landen, valt af te wachten, maar we zijn op de goede weg. De basale keuzes over hoe te verdelen, zijn alvast gemaakt en de uitrol kan beginnen. Een mijlpaal. Terwijl de logistieke operatie op volle toeren draait, kunnen we ons andere dingen verbeelden, zodat we niet helemaal corona-kierewiet worden. Sinds maart 2020 lijden we aan bewustzijnsvernauwing met een lichte neiging tot dwangneurose. Het gaat alleen nog om gevaar en allerlei richtlijnen die we moeten volgen. Dus kruipen we in onze schulp en zijn we stilaan figuranten in het bekende tafereel van de drie apen van het Toshogu-schrijn in Nikko (Japan): geen kwaad zien, geen kwaad spreken, geen kwaad horen.
De aapjes zijn sinds enige tijd als emoji’s ter beschikking op smartphones. Ik heb er Donald Trump op Twitter nog geen gebruik zien van maken, net zomin als Rudy Giuliani, de laatste der Mohikanen in het verdedigingskamp van ‘the rigged elections’. Tijdens de hoorzittingen in Michigan riep Giuliani een zekere Melissa Carone als getuige op. Die kwam zonder bewijs op zak klagen over dubbel getelde stemmen. Helaas zal haar getuigenis de geschiedenis ingaan als dat van de dubbele tong, zichtbaar dronken als de vrouw was. In een ander filmpje van diezelfde zitting is Giuliani zelf aan het woord, terwijl op de achtergrond zijn acute aanval van flatulentie duidelijk hoorbaar is en je de vrouw naast hem ziet opschrikken van het scabreuze moment.
Hoop levert op zich niets op, maar kan bijdragen tot een beter bestaan – daar hebben we misschien nood aan
De gênante hoorzitting staat symbool voor het tegendeel van de immer ingetogen drie aapjes: kwaad spreken, kwaad horen en kwaad zien. Het misstaat niet als orgelpunt van vier jaar aangehouden presidentiële furie. Er volgen zeker nog wat stuiptrekkingen, maar daarna is het onherroepelijk voorbij en kunnen we deze legislatuur afsluiten als die van Minkukel uit het bekende verhaal van Heer Bommel en Tom Poes.
Je kunt voor of tegen zijn, maar de politieke ruïnes die de 45ste president van de VS nalaat, zijn considerabel: een reputatie van wereldleiderschap dat in gruzelementen ligt, een in twee kampen verdeelde bevolking die elkaar naar het leven staan, een bouwvallige infrastructuur die stilaan doet denken aan een ontwikkelingsland en de verwoestende doortocht van covid-19. Iemand rekende uit dat er vorige week in de VS in 24 uur tijd meer covid-doden te betreuren waren dan er mensen sneuvelden op 9/11.
9/11, nog zo’n datum om geschilderd te worden, net zoals 22/3 en vele andere. We hebben stilaan nood aan iets anders dan datums die getuigen van verwoesting en destructie. Waarom niet de overal aanwezige kwaadheid inruilen voor hoop? De Duitse filosoof Ernst Bloch begrijpt hoop als leren vooruitlopen op de toekomst, een eigenschap die we, zo leert deze pandemie ons, niet meteen hoog in het vaandel dragen. Om hoop te krijgen, schreef hij, hebben we mensen nodig die zich opwerpen als een Vor-bild, letterlijk een beeld dat ons wordt voorgehouden.
Die gedachte had Bloch laten rijpen, sinds hij in 1918 zijn eerste grote werk publiceerde: Geist der Utopie. Toen klonk er nog pathos door zijn woorden, maar de kern van zijn denken stond toen al op papier: het zijn – de wereld – is nog niet af. Via dromen en allerlei door kunst en religie geproduceerde toekomstbeelden kunnen we het nog-niet-zijn omzetten in realiteit. Daarom de nood aan verbeelding, met name aan een utopie – in het Grieks betekent utopie letterlijk ‘zonder plaats’. Utopisch denken is zichzelf een denkbeeldige plaats voorhouden die kan gelden als voor-beeld om naar toe te werken. Niet zoals populistische leiders doen door een of andere fantasmagorie op te voeren van een verzonnen verleden dat met een vingerknip zou terugkeren – denk aan ‘make America great again’. Die valse hoop doet alsof we de contingentie van het bestaan achter ons kunnen laten en is aangedreven door angst voor de toekomst. Echte hoop leeft van de onzekerheid. De toekomst komt toch nooit zomaar tot stand, omdat de dingen nu eenmaal slechts een beetje maakbaar zijn.
Hoop levert op zich niets op, maar kan bijdragen tot een beter bestaan, en misschien hebben we daar vandaag nood aan: een beeld dat we onszelf kunnen voorhouden. Toch maar even 05/01 laten schilderen? Zoveel hoeft dat niet te kosten.