Het oorlogsgeweld zou het ons haast doen vergeten, maar ethiek is in opmars. Het klinkt goed om ethiek hoog in het vaandel te dragen, maar daarmee is de kous niet af. Een ethisch charter, een commissie, een meldpunt, een gedragscode, allemaal goed en wel, maar waarheen brengen ze ons?
Om te beginnen is het gevaar op windowdressing groot. Na een beetje duurzaam en een beetje sportief, nu ook een beetje ethisch? Een zeker wantrouwen tegenover het wijdverbreide gebruik van ethiek is gepast. Neem de rits aan ethische commissies en onafhankelijke meldpunten die ons om de oren vliegen. Na enkele sportfederaties volgen de universiteiten en straks misschien de crèches.
Ik juich toe dat we meldingen van grensoverschrijdend gedrag eindelijk ernstig lijken te nemen en aandacht hebben voor een veilige omgeving die dat gedrag bespreekbaar maakt en de vertrouwelijkheid van de gesprekken garandeert. Onafhankelijke meldpunten kunnen voorkomen dat mensen die professioneel macht hebben over de slachtoffers mee hun klachten behandelen. Maar hoe geef je gevolg aan de klachten, welke bevoegdheden heeft een commissie, welke procedures ontwikkel je en hoe neem je maatregelen?
Als de slagkracht van een ethische commissie beperkt blijft tot de registratie van wat fout loopt, zijn we beter af zonder
Ethische commissies kunnen we alleen als een vooruitgang beschouwen als ze met een welomschreven mandaat aan de slag gaan en als de organisatie ondertussen de oorzaak van de problemen structureel aanpakt. Als de slagkracht van een ethische commissie beperkt blijft tot de registratie van wat fout loopt, zijn we beter af zonder. Want ben je er als slachtoffer bij gebaat je verhaal te doen om daarna vast te stellen dat er niets mee gebeurt? Dat zou het trauma alleen groter maken. En ondertussen kunnen de verantwoordelijken zich verschuilen achter het feit dat er een commissie is. Een goed werkende ethische commissie moet in de eerste plaats lucide omgaan met een moeilijk spanningsveld: de onafhankelijke positie bewaken om de vertrouwelijkheid te kunnen garanderen en tegelijk in de organisatie aanwezig zijn om te vermijden dat alleen de leden van de commissie ethisch handelen – want daardoor verandert er ten gronde niets in de structuur van de organisatie of het bedrijf.
Zoals andere organisaties worstelt ook mijn universiteit met die opgave. Een betere omkadering is geboden om komaf te maken met lang aanslepende procedures of rechtsonzekerheid voor de betrokkenen. Een vertrouwenspunt is goed en levert verdienstelijk werk, maar zolang de sancties vooraf niet glashelder zijn voor iedereen en door onafhankelijke instanties worden uitgesproken, blijven we ter plaatse trappelen. Dan zijn er altijd achterpoortjes en uitwijkmogelijkheden à la tête du client, of durven de bevoegden geen sancties uit te spreken, omdat mensen elkaar kennen en beschermen. Vroeger kwam je daarmee weg, nu niet meer.
Vorige week nam de vzw Meldet, die grensoverschrijdend gedrag aankaart, het recht in eigen handen door een verdachte professor aan de schandpaal te nagelen en diens naam en foto publiek te maken. Zo’n volkstribunaal is een rechtsstaat onwaardig, maar dat is alleen kunnen ontstaan omdat er weinig tot geen gevolg is gegeven aan de klachten of omdat procedures te weinig transparant zijn en te lang aanslepen.
Tot nader order is iemand onschuldig tot het tegendeel is bewezen, maar dan moet het bewijs wel aanwezig zijn en bevestigd door onafhankelijke instanties. Als er daarentegen fouten zijn gebeurd, moeten er duidelijke maatregelen volgen, zodat het gevoel van rechtvaardigheid overeind blijft en mensen in een veilige omgeving kunnen werken. Daaraan schort het vandaag.
De berichten van de afgelopen weken zijn zorgwekkend en nopen tot diepgaande hervormingen om de cultuuromslag te kunnen maken. Terwijl jonge vrouwen de universiteit verlaten, omdat de procedures jarenlang aanslepen of omdat ze geen gehoor krijgen, blijven hoogleraren na aanhoudend grensoverschrijdend gedrag doodleuk in functie of worden ze ergens veilig weggepromoveerd. Dat zijn onvergeeflijke systeemfouten die je niet met enkele nieuwe gedragsregels wegwerkt.
Universiteiten moeten vooroplopen, met heldere en kortlopende procedures, steun voor slachtoffers en bescherming van ieders integriteit en privacy. Want hoe je het ook draait of keert, machtsverhoudingen zullen er altijd zijn. Die vormen op zich geen probleem zolang er voldoende democratische controle bestaat en een cultuur van bespreekbaarheid structureel aanwezig is, gekoppeld aan duidelijke grenzen en een transparant sanctiebeleid.
Een onafhankelijk meldpunt of een ethische commissie kan dan de rol van grensbewaker spelen en deel uitmaken van een werkklimaat waarbij het duidelijk is voor alle medewerkers wat kan en vooral wat niet kan. Vervolgens moet iedereen aan hetzelfde zeel trekken, de mensen met macht en belangrijke functies voorop. Want ethiek is van ons allemaal of ze is niet.