De afgelopen weken hebben we opnieuw de kracht én de selectiviteit van empathie kunnen vaststellen: een poesje dat mogelijk een dodelijke inspuiting krijgt wegens besmettingsgevaar, een jongen die in het journaal getuigt over de hunker naar geld om eten te kopen en een politievakbond die op sociale media beelden plaatst van geweld tegen agenten. Elke scène leidde tot heftige emoties in de publieke ruimte met alle voor- en nadelen die daarbij horen. Door iets uit te lichten, zien we het beter, maar verdwijnt de rest in het clair-obscur van de achtergrond. Zijn beeldfragmenten daarom het gebenedijde antwoord op onze verzuchting naar kennis van de wereld of verrichten ze meer kwaad dan goed?
Je kunt voor of tegen zijn, maar het plaatsen van filmpjes op sociale media zal niet meteen verdwijnen. Van zowat alles bestaan opnames en we kijken er gretig naar. Zeker wanneer seks, geweld of sterke emoties centraal staan. Door op één iets in te zoomen, lijkt het even alsof de rest er niet toe doet. Komt daarbij de mogelijkheid ze eindeloos te herbekijken en je beseft dat we in een nieuw tijdsgewricht leven. In 1935 analyseert Walter Benjamin in zijn beroemde essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid dat de komst van de fotografie de status van een kunstwerk aantast. De technische mogelijkheid tot reproductie maakt het mogelijk het werk overal en altijd te bekijken. Tegelijk verdwijnt de oorspronkelijke context van het werk, zodat de interpretatie ervan mogelijk verschraalt.
Met beeldfragmenten is het net zo. Ze lijken voor zichzelf te spreken, maar terwijl we ons verontwaardigen, verdwijnt – samen met de kritische vragen – de context ervan. Die is nochtans nodig voor het beantwoorden van die ene cruciale vraag: zien we wel wat we denken te zien? Door in te zoomen op één unieke gebeurtenis werken emoties sterker en zijn we meer geneigd tot handelen. Nooit zouden 1,9 miljoen mensen een sms versturen om de prijs van dure medicijnen in het algemeen te drukken. Maar breng een baby met een zeldzame ziekte in beeld en hupsakee, iets in onszelf heeft al beslist mee te leven en de actie red Pia te steunen. Herhaal echter de actie op wekelijkse basis en we halen de schouders op.
De vraag van één miljoen: hoe zetten we een probleem om in beleidsmaatregelen, vóór de aandacht ervoor verslapt
Vandaar de vraag van één miljoen: hoe zetten we een probleem dat zich manifesteert om in beleidsmaatregelen, vooraleer de aandacht ervoor verslapt? Politici moeten signalen oppikken maar daarna bereid zijn in de luwte te werken aan onderbouwde wetgevende initiatieven. Net daar knelt het spreekwoordelijke schoentje. Veel kiezers vallen voor blitse en polariserende persoonlijkheden, terwijl de minder mediagenieke dossiervreters het moeilijk krijgen. Wie alleen maar iets doet en er niet in slaagt in beeld te komen om te zeggen wat die gedaan heeft, telt vandaag niet mee in de politiek en pleegt electorale zelfmoord. Wie de hele tijd voor de camera zegt wat die zal doen, is misschien bekender, maar komt er niet aan toe daadwerkelijk iets te doen. Bij enkelen is dat trouwens de nadrukkelijke bedoeling. Een goed functionerende democratie kan enkele clowns best wel de baas, maar waar wat met verkozenen die wel een betere samenleving op het oog hebben? Zij laveren voortdurend tussen anoniem werk achter de schermen en broodnodige aandachtshoererij die hun herverkiezing mogelijk maakt, waardoor ze vaak uitglijden over zichzelf om toch maar in beeld te komen.
De afgelopen maanden gingen er daarom meermaals stemmen op voor een expertenregering. Burgers hoeven experten niet leuk te vinden, waardoor ze ongestoord hun werk kunnen doen. Dat lijkt een handige oplossing maar ze zal nooit werken. Experten zijn het vaak oneens en ook zij maken onvermijdelijk ideologische keuzes. In een democratie kun je politiek niet afschaffen. Wel moeten we het zo organiseren dat volksvertegenwoordigers meer mogen zijn dan leuk, sympathiek of authentiek om aandacht te krijgen – lees: hun job kunnen uitoefenen en daar niet voor afgestraft worden. Politici moeten empathische betrokkenheid tonen om de band met burgers aan te halen en beelden kunnen daar sporadisch bij helpen. Maar beslissingen nemen in functie van het algemeen belang vraagt soms afstand en rationele rust, los van die ene casus die toevallig in beeld verschijnt. Idem wat de media betreft. Zonder kritische berichtgeving geen democratie. Tegelijk scoort vooral berichtgeving die de gratuite uiting van emoties op het oog heeft. Dus is het zaak genuanceerde nieuwsgaring te koppelen aan persoonlijke herkenbaarheid, zodat inleving mogelijk blijft, maar de diepgang niet verdwijnt.
Aandacht krijgen (‘to be’) of verdwijnen (‘not to be’)? Deze shakespeareaanse splijtzwam zal het uitzicht van de democratie uitmaken en allemaal staan we zelf voor de duidelijke keuze: gaan we voor meer enscenering of meer engagement?