Met Thierry Baudet is de zoveelste narcist verkozen die naar cultuur verwijst op een manier dat het hem navelsgewijs goed uitkomt. Hij scandeert voor wie het horen wil dat het met onze cultuur bergaf gaat en dat we dringend moeten terugkeren naar ooit, toen het beter was. Vandaag is cultuur in handen van de linkse, gesubsidieerde elite die niet wil luisteren naar wat het volk wil en tot zo lang dit duurt, zet het verval zich voort, aldus de recentste hype in politiek Nederland.
Interessant genoeg deelt de Italiaanse filosoof Alessandro Baricco tot op zeker niveau dit verwijt aan het adres van de elite, maar het brengt hem tot heel andere conclusies. Zo’n twee maanden geleden publiceerde Baricco in La Repubblica zijn essay ‘E ora le élite si mettano in gioco’ (‘Vandaag staan de elites op het spel’).
Baricco beschrijft hoe heel wat mensen het niet langer pikken dat de elites in hun plaats beslissen waar het met de samenleving naartoe moet. Vandaag neemt het volk langzaam maar zeker de boel over om van de elites terug te nemen wat hen toebehoort, schrijft hij: hun geld, hun zeggenschap over het leven, hun toekomst. Die elites hebben nog niet begrepen waarom er zoveel woede is. Ze illustreren dit door het volk na elke stembusgang irrationaliteit, fascisme of domheid te verwijten. Bijgevolg volhardt dit volk met nog meer stelligheid en stemt het massaal op leiders die garant staan ‘voor een dagelijkse wraak in de permanente achteruitversnelling’, aldus Baricco. Denk gerust aan Donald Trump, Jair Bolsonaro, Matteo Salvini, Viktor Orban en nu ook Baudet.
Elitaire gedachte?
Ondanks de fundamentele kritiek heeft Baricco’s tekst iets hoopgevends. De kern van die hoop ligt in het woord cultuur besloten. Een omslag kan er volgens hem komen door niet langer te beweren dat er geen alternatief is voor het huidige beleid, door veiligheid te scheppen, te maken dat er tijd is om naar elkaar te luisteren en het vertrouwen in het belang van cultuur te herstellen.
Van cultuur weten ze in Italië wel iets af. In 2016 besliste de toenmalige premier, Matteo Renzi, om 18-jarigen een cultuurcheque van 500 euro te geven om radicalisering tegen te gaan. De opzet was een beetje een losse flodder, maar is op zich niet onnozel. Want hoe ga je op de lange termijn radicalisering te lijf? Door bepaalde gedachten te verbieden of door hun denkwereld te openen? Je kunt geradicaliseerden straffen tot ze blauw zien en repressie klinkt altijd stoer. Maar hoe krijg je hen – in de letterlijke betekenis van het woord – op andere gedachten?
Cultuur hanteren als wapen tegen geweld werkt bij sommigen op de lachspieren. En inderdaad, op het eerste gezicht lijkt het een hopeloze en misschien zelfs elitaire gedachte. Is bovendien, om de woorden van dichter Lucebert te citeren, niet ‘alles wat van waarde is weerloos’? En toch, laten we ons oordeel opschorten en de vraag stellen: wat vermag cultuur in een samenleving als de onze? Waarom zou cultuur niet – interessant woord – ontwapenend kunnen werken?
Nonsensicaal Latijn
Cultuur is evident geen zaak van links alleen en interessant genoeg bevestigen types als Baudet de kracht van cultuur, zij het op een geperverteerde manier. Met name door de angst te exploiteren die bij heel wat mensen leeft: dat hun cultuur zou kunnen verdwijnen. Dat hij die angst beluistert, is positief, maar de wijze waarop hij vervolgens over de hoofden heen praat met nonsensicaal Latijn of met woorden zoals ‘boreaal’, is zonder meer grotesk voor iemand die beweert in naam van het gewone volk te spreken. Maar dat doen overmoedige narcisten wel meer, denken dat de wereld aan hun voeten ligt, terwijl ze hoop en al een kiezelsteentje hebben weggetrapt.
De belangrijke vraag is: waarom laten velen toe dat uitgerekend dat tuig met hun angst aan de haal kan gaan en niet andere politici? Wat heeft hij dat anderen missen? Erkent hij beter dan de rest dat die angst er is en velen bezorgd maakt? Geeft hij mensen de perceptie dat hij hun emoties deelt?
Het Forum voor Democratie en vergelijkbare strekkingen leven bij ons van het ongepolijste, het ruwe en het rauwe. Andere partijen reageren steevast verkrampt op zoiets. Neem nu die beruchte praalwagen tijdens Aalst Carnaval. Meteen volgde de veroordeling bij zowat alle partijen, terwijl Vlaams Belang het had over ‘onze tradities’. Alweer een gemiste kans. Misschien wisten de makers niet eens iets af van de geschiedenis van de karikatuur? Laat gerust historici aan het woord om de beladenheid van die symboliek uit te leggen, maar haal de makers ervan niet door de vleesmolen. Laat ook hen uitleggen wat ze bedoelen en confronteer ze geduldig met wat dit voor joden betekent. Maar doe niet alsof het volk principieel te dom of te lomp is of stijf staat van racisme. Dan blijven ze achter met gevoel dat er weer iets van hen is afgepakt. Hetzelfde geldt trouwens voor debatten over Zwarte Piet of godbetert, een kerstmarkt. Luisteren werkt beter dan kapittelen.
Zaniken over radicalisering
Nu ik voor onderzoekswerk een tijdje in Rome verblijf en deze wonderbaarlijke stad wat beter leer kennen, deden de analyse van Baricco en de stelligheid van Baudet me denken aan die bekende uitspraak: ‘Rome is niet op één dag gebouwd’. Naar verluidt werd ze voor het eerst gebruikt door een twaalfde-eeuwse geestelijke in het hof van Filips van de Elzas, de graaf van Vlaanderen: ‘Rome ne fut pas faite toute en un jour.’ Af te meten aan het onwaarschijnlijke aantal monumenten en kerken in de eeuwige stad kan ik het alleen maar bevestigen.
Nu ik voor onderzoekswerk een tijdje in Rome verblijf en deze wonderbaarlijke stad wat beter leer kennen, deden de analyse van Baricco en de stelligheid van Baudet me denken aan die bekende uitspraak: ‘Rome is niet op één dag gebouwd’. Naar verluidt werd ze voor het eerst gebruikt door een twaalfde-eeuwse geestelijke in het hof van Filips van de Elzas, de graaf van Vlaanderen: ‘Rome ne fut pas faite toute en un jour.’ Af te meten aan het onwaarschijnlijke aantal monumenten en kerken in de eeuwige stad kan ik het alleen maar bevestigen.
Wie iedereen wil meekrijgen in het verhaal van de democratie, moet inspanningen leveren. Daarbij hoort een brede definitie van cultuur, zodat elkeen zich erin herkent. Bij wijze van boutade: Rome is niet op één dag gebouwd, maar die praalwagen evenmin. Als cultuur draait rond de confrontatie met het andere dan jezelf, waarom gebruiken we die aanpak niet voor zaken binnen de eigen gemeenschap? De keuze is helder: willen we ons beter wapenen om de farce van een figuur zoals Baudet in te zien nog voor die een rol van betekenis kan spelen of zullen we na de volgende verkiezingen opnieuw vol ongeloof de resultaten aanschouwen? Om het tij te keren, moeten we veel en veel meer cultuur in stelling brengen. En geduld en luisterbereidheid. Liefst nu, want de tijd dringt.